Các hình thái kiến trúc đặc trưng trong thiết kế của Zaha Hadid

Với cá tính đặc biệt của mình, mềm mỏng nhưng đầy quyết đoán, Zaha Hadid (Zaha) là một trong những KTS thành công nhất thế giới kiến trúc trong thế kỉ 21.

Ở lãnh địa từ trước đến nay luôn bị áp đảo bởi những người đàn ông, trong suốt cuộc đời hành nghề của mình, bà đã thiết kế hơn 200 công trình và nhận được hơn 90 giải thưởng, trong đó, giải thưởng quan trọng nhất là Pritzker năm 2014 – Cho đến nay, bà là người phụ nữ đầu tiên và duy nhất được giải thưởng này. Không chỉ là một KTS nổi tiếng, Zaha còn là một nghệ sĩ và nhà thiết kế thành công với các tác phẩm nghệ thuật sắp đặt, tranh vẽ trừu tượng hay đồ nội thất. Bà cũng được mời giảng tại nhiều đại học danh tiếng về các học thuyết kiến trúc của mình.

Tháng 3 năm 2016, Zaha đột ngột ra đi. Thế giới mất đi một trong những nhà tiên phong của kiến trúc hiện đại. Tuy nhiên, những công trình và quan điểm thiết kế của bà vẫn mãi còn đó cho nhân loại chiêm ngưỡng và học hỏi. Các thiết kế của Zaha luôn đặc trưng bởi sự ấn tượng, chối bỏ sự tầm thường, phức tạp nhưng thống nhất với những đường cong đầy năng lượng. Kiến trúc của bà có hơi thở của văn hóa, lịch sử truyền thống của xứ Trung Đông (Iraq), nơi bà sinh ra, song lại căng tràn những bứt phá hiện đại và đột phá mạnh mẽ của thế giới phương Tây, nơi bà học tập và trưởng thành…

Sự thành công của Zaha được ghi nhận từ hình thái của công trình. Với bà, hình thái chính là linh hồn của công trình, là hình ảnh tiên phong tác động đến với công chúng. Kiến trúc của Zaha luôn có hình thái và vẻ bề ngoài khác biệt, nổi bật khiến bất cứ ai khi chiêm ngưỡng cũng phải thốt lên rằng đây là tác phẩm của Zaha chứ không là ai khác. Tuy nhiên, việc phân loại và hiểu được các hình thái kiến trúc khác nhau trong thiết kế của bà thực sự không đơn giản. Nghiên cứu hình thái là con đường ngắn nhất và hiệu quả nhất để tìm hiểu và học hỏi tinh thần thiết kế của Zaha, đồng thời khám phá các giai đoạn hành nghề đầy thăng trầm của bà…

Các hình thái kiến trúc đặc trưng trong thiết kế của Zaha Hadid

1.Hình thái siêu việt và giải tỏa kết cấu

Phần lớn các thiết kế giai đoạn đầu của Zaha được truyền cảm hứng từ trào lưu siêu việt – một trào lưu nghệ thuật khởi đầu vào khoảng những năm 1913 từ Nga. Bản thân bà cũng vẽ nhiều bức tranh theo trào lưu này, có thể dễ dàng thấy sự tương đồng trong tranh của bà với các tác phẩm trừu tượng của Kazimir Malevich – bậc thầy và là người tiên phong của trào lưu siêu việt (hình 2).

Hình 2: Tranh của Zaha Hadid (trái) và Kazimir Malevich (phải) . Nguồn: archpaper.com

Trào lưu siêu việt nổi bật với những tác phẩm trừu tượng sử dụng những hình khối hình học và đường nét cơ bản nhất, phối kết hợp tạo nên một sự đồng điệu đầy tinh khiết và giàu cảm hứng. Zaha đã khéo léo vận dụng ngôn ngữ này áp dụng vào sáng tác hình khối kiến trúc như trong thiết kế CLB The Peak ở Hồng Kông (1982) – (hình 3) – tác phẩm đánh dấu sự thành công đầu tiên của Zaha, hay Trạm cứu hỏa Vitra tại Đức (1990) (hình 4) với những đặc trưng của nghệ thuật siêu việt: Sự phân mảng mạnh mẽ kết hợp với những đường nét kỉ hà và hình khối cơ bản như các hình chữ nhật hoặc tam giác, rồi cho chúng va chạm và giao thoa với nhau.

Hình 4: Trạm cứu hỏa Vitra, Đức (1990). Nguồn: ZHA

Hình 3: The Peak, Hồng Kông (1982)Nguồn: archpaper.com

Không dừng lại ở đó, từ cảm hứng tự do, phi trọng lực và phân mảng của chủ nghĩa siêu việt, kết hợp với ưu thế về không gian ba chiều của kiến trúc so với hội họa, Zaha đã tìm cách chuyển hóa tinh thần của nghệ thuật siêu việt sang một phong cách mới hết sức hiện đại và ấn tượng của kiến trúc – Đó chính là phong cách giải tỏa kết cấu. Nếu những hình khối trong tranh trừu tượng của nghệ thuật siêu việt trôi nổi tự do trong khung tranh thì những hình khối kiến trúc được Zaha nhấc lên, cho bay bổng khỏi mặt đất một cách khéo léo bằng những thiết kế vượt khẩu độ lớn hay những hệ thống công trình trên cột trụ, điển hình như thiết kế Nhà hát opera vịnh Cardiff, xứ Wales (2009) – (hình 5).

Hình 5: Thiết kế nhà hát Opera vịnh Cardiff, Wales (2009). Nguồn: architectsjournal.co.uk

Đây là một bước giải thoát mạnh mẽ, thực sự thoát khỏi cái bóng của trào lưu kiến trúc kết cấu (contructivisim) vốn cũng là một phong cách đi lên từ trào lưu siêu việt, với tên tuổi tiêu biểu như Yakov Chernikhov. Như vậy, chúng ta thấy với những đặc tính cơ bản của nghệ thuật siêu việt, nhưng trong hàng loạt các thiết kế của Zaha đã được thổi vào làn gió tươi mới đến từ chủ nghĩa giải tỏa kết cấu, hầu hết công trình có những đặc điểm chung như sau:

Chứa đựng những hình khối và đường nét cực kì cơ bản và tương tự nhau nhưng được kết hợp lại qua thủ pháp trừu tượng, từ đó tạo ấn tượng mạnh bởi sự phân mảng, sự va chạm và giao thoa của các mảng, đường nét;
Cô đọng trong sử dụng màu sắc và vật liệu, thường chỉ xuất hiện hai màu hoặc vài màu cùng tone, sử dụng vật liệu bê tông, tường cùng màu sơn và các lớp vỏ có màu trung tính;
Hình khối công trình thể hiện tính phi trọng lực, được giải phỏng tối đa khỏi mặt đất;
Biến hóa trong hệ thống cấu trúc và phân vùng các tầng nhà thông qua việc thay đổi cao độ, bố trí mặt bằng và vị trí.

2. Hình thái mô phỏng địa hình

Một trong những hình thức kiến trúc phổ biến khác của Zaha Hadid chính là hình thái mô phỏng địa hình. Hình thức này được đặc trưng bởi việc hấp thụ và chuyển hóa hình dáng bề mặt địa hình vào trong kiến trúc. Từ những đường công-tua, đường đồng mức của khu đất, từ độ gập ghềnh, trườn dốc và cả chiều hướng của bề mặt trái đất được Zaha nghiên cứu kĩ lưỡng và chuyển sang ngôn ngữ kiến trúc. Ý tưởng của bà được hình thành không giới hạn từ muôn vàn dạng địa hình khác nhau như những chóp núi, thung lũng, cồn cát, đầm lầy, cao nguyên, bình nguyên, vách đá hay thậm chí cả băng tích. Các công trình của Zaha trở nên thuần khiết, ấn tượng song lại hòa nhập với mặt nền và không gian. Ví dụ điển hình là thiết kế Nhà hát Opera Dubai ở UAE (2006) được thiết kế mô phỏng theo những cồn cát sa mạc đặc trưng được nhìn thấy ở quanh Dubai (hình 6). Ở Bảo tàng Giao thông ven sông Glasgow, Scotland – nơi giao nhau của hai con sông Clyde và Kelvin, chúng ta lại thấy hình ảnh mô phỏng sóng nước đang xô bờ trong thiết kế của bà (hình 7)

Hình 6: Nhà hát Opera Dubai, UAE (2006) Nguồn: Designboom

Hình 7: Nguồn: Designboom

Những đặc trưng chính nhất trong thiết kế của Zaha trong hình thái kiến trúc phỏng địa hình là:

Hình khối có tính liền mạch, mượt mà và được nắn chỉnh theo chiều hướng và giới hạn của địa hình;
Hình thức lấy cảm hứng từ dạng địa hình và cảnh quan bề mặt trái đất.
Công trình tiếp xúc, gắn kết chặt chẽ và sau đó gần như biến mất dần vào trong mặt đất (hoặc nói theo chiều ngược lại, cảnh quan dồn lại, rồi phai mờ dần để chuyển hóa thành công trình)

3. Hình thái dòng chảy lỏng

“Nên quăng những quy ước thiết kế thông thường ra trước gió, quên chúng đi, để từ đó cảm nhận không gian theo một cách mới mẻ hơn”. (Zaha Hadid – Tạp chí NBMCW – 2006)

Chịu ảnh hưởng mạnh mẽ từ văn hóa Ả Rập, từ những đường cong mềm mại và biến hóa trong thư pháp Ả rập đã tạo nên nguồn cảm hứng cho những thiết kế hình thái dòng chảy lỏng của Zaha Hadid. KTS nổi tiếng Rem Koolhaas, người thầy, người bạn, người đồng nghiệp lâu năm của Zaha đã nhắc đến bà như một thiên tài trong việc sản sinh những đường nét hình thái lỏng, lý do chính bởi bản thân bà là một tài năng thư pháp Ả Rập.

Là người tiên phong rất thành công trong việc sử dụng hình thái dòng chảy lỏng trong các thiết kế của mình, Zaha tận dụng tối đa hình thái dòng chảy lỏng trong cả nội thất và ngoại thất với sự mượt mà, tuôn chảy, định hình, sự phát triển đa hướng, tính liên tục và liền mạch. Để phát triển được hình thái dòng chảy lỏng trong tạo hình kiến trúc, bà chủ yếu sử dụng những phác thảo tay (Hình 8), vì bà cảm nhận được sự tự do sáng tạo và phóng khoáng hơn khi phác thảo tay.

Hình 8: Các phác thảo tay của Zaha Hadid. Nguồn : ZHA

Trả lời phỏng vấn nhà báo Olivia Greenway năm 2011, Zaha nói: “Từ những ngày đầu tại AA (Trường đào tạo kiến trúc của Hội KTS Anh Quốc) tôi đã khám phá những khái niệm về hình thái siêu việt thông qua sự phân mảng, trừu tượng, hay bùng nổ..nhưng đam mê thực sự của tôi luôn luôn là tạo ra những không gian hình thái lỏng”. Zaha cho rằng hình thái lỏng với những đường cong của nó giúp cho công trình có nhiều khuôn nhìn đa dạng hơn ra xung quanh, đồng thời ngược lại cũng thu nhận được ánh sáng từ bên ngoài tốt hơn so với những công trình dạng khối hộp. Các thiết kế nổi bật nhất theo hình thái này của bà là Cairo Expo City (2009) – (hình 9) ở Ai Cập, Trung tâm Heydar Aliyev (2012) – (hình 10) ở Azerbaijan.

Hình 9. Cairo Expo City (2009). Nguồn: Archdaily

Hình 10. Heydar Aliyev Center (2012).Nguồn:Archdaily

Những đặc điểm đặc trưng nhất cho phong cách của Zaha Hadid khi tiếp cận hình thái lỏng là:

Hình khối mang tính tuôn chảy dạng lỏng, liên tục và vô định. Công trình tiếp xúc và dần dần hòa vào mặt đất và cảnh quan;
Bề mặt công trình chứa rất nhiều diện và đường cong, rất ít xuất hiện các góc nhà hoặc những bề mặt vuông góc;
Không gian nội thất thống nhất với hình thức bên ngoài, mang tính động rất cao, có thể sử dụng đa mục đích cho nhiều công năng khác nhau, ngăn chia thay đổi dễ dàng;
Lối vào, cửa đi và cửa sổ được thiết kế cùng ngôn ngữ lỏng hoặc là một phần của hình khối;

4. Hình thái hữu cơ

Hình thái hữu cơ trong thiết kế của Zaha Hadid được lấy cảm hứng (hoặc mô phỏng) từ bất kì sinh vật hoặc vật chất nào trong tự nhiên (cần phân biệt với Kiến trúc hữu cơ – Organic architecture và Kiến trúc phỏng sinh học – Biomimetic architecture, hình thái hữu cơ ở đây gần hơn với thuật ngữ thiết kế hữu cơ – Organic design). Trong các công trình của Zaha, chúng ta thấy hàng loạt ý tưởng xuất phát từ sự quan sát và nghiên cứu tỉ mỉ hình thái của động vật và cây cỏ. Đôi khi bà mô phỏng và chuyển hóa cả những chi tiết cấp độ siêu nhỏ như những tế bào vào trong thiết kế của mình, điển hình là công trình Trung tâm trình diễn nghệ thuật Abu Dhabi ở UAE có hình khối như một sinh vật sống liên kết bởi hàng trăm tế bào (hình 11).